Eerder deze zomer trok er een lachstuip door de Nederlandse journalistiek toen bekend werd dat de complotdenkers van Viruswaanzin hadden staan demonstreren op de stoep van het gebouw waar het Algemeen Dagblad al zeker acht jaar niet meer zetelt. Minder grappig is dat ze inmiddels het nieuwe adres hebben gevonden en dat daar achttien rouwkaarten zijn bezorgd. Ze liggen verspreid over het bureau van hoofdredacteur Hans Nijenhuis. ‘Hier rust het AD. 1946-2020’, staat op een foto van een grafsteen die is meegestuurd. ‘Gestorven aan eenzijdige berichtgeving en een tekort aan kritische journalisten tijdens de Corona virus waanzin (sic)’.

Wat hij er precies mee moet weet Nijenhuis niet. Hij krijgt tientallen brieven die hij doorgaans leest, vaak beantwoordt en zelfs vaak inbrengt in redactievergaderingen. ‘Lezersbrieven dicteren nooit wat wij schrijven maar wel de vragen die wij stellen.’ Het is zijn journalistieke missie als hoofdredacteur van een volkse massakrant: het sentiment in de samenleving opvangen en daar verantwoorde journalistiek tegenover stellen. Wanneer hij voor de derde keer op een familiebijeenkomst iemand hoort zeggen dat Bill Gates wellicht achter de Wereldgezondheidsorganisatie en het rivm zit, geeft hij op maandag opdracht om een profiel over Gates te schrijven. Daarin valt te lezen wie Bill Gates is, wat hij doet, waar hij van wordt beschuldigd en uiteindelijk ook dat er geen complot is. ‘Hopelijk denkt de lezer dan: ik ben gehoord én het zat toch anders dan ik dacht.’

In een commentaar eerder dit jaar noemde Nijenhuis juiste informatie al eens ‘zuurstof voor de democratie’. Achter zijn rug hangen twee gigantische ingelijste voorpagina’s van zijn krant die beide een tekort aan goede zuurstof verbeelden: de Brexit-cover en de presidentsverkiezing van Donald Trump. ‘Wantrouwen is een van de grootste thema’s van onze tijd’, zegt Nijenhuis. ‘Trump is er president mee geworden en de Brexit heeft hierdoor plaatsgevonden. Ik heb gelukkig een enorm machtsmiddel in mijn functie, ik kan tegengas geven. De politieke beslissing is altijd aan mensen zelf, zij moeten kiezen wat ze willen, maar ik wil mensen zo informeren dat ze die keuze weloverwogen kunnen maken.’

Sinds het begin van deze eeuw zien klassieke media langzaam hun rol als poortwachter afbrokkelen. Informatie reist ongehinderd en zonder kritische redactiecontrole rond, vooral online. Op dit moment gebeurt dat in pandemische tijden waarin juiste informatie cruciaal kan zijn en de afwezigheid van wachters dodelijk. Een deel van Nederland zocht zijn toevlucht in traditionele media, het aantal krantenabonnementen nam spectaculair toe. Een ander deel vluchtte juist in complotten. Tien procent van de Nederlanders gelooft dat er ‘vieze spelletjes worden gespeeld’, berichtte Trouw. Zo waart het idee rond dat er met een vaccin ook stiekem een chip wordt geïnjecteerd, geloven mensen dat Bill Gates heimelijk het rivm bestiert en gingen er 5G-zendmasten in vlammen op. cda-Kamerlid Pieter Omtzigt werd voor de deur van de Tweede Kamer door een groep demonstranten tegen de coronamaatregelen belaagd en met de dood bedreigd.

Die veelvoud aan complotten kent inmiddels populaire en invloedrijke ambassadeurs. Behalve de reeds bestaande groep van notoire zolderkamer-complotdenkers op Twitter is er een nieuwe groep ontstaan van hippe influencers die, vooral via Instagram, pasklare antwoorden beloven in een tijd dat mensen snakken naar duidelijkheid. Onder hen bevinden zich beroemde mensen, zoals supermodel Doutzen Kroes en de rappers Lange Frans en Willie Wartaal. Juist in een tijd waarin slechts ‘vijftig procent van de kennis voorhanden is’ zijn hun alles verklarende verhalen aantrekkelijk.

Samen met de Utrecht Data School van de Universiteit Utrecht onderzochten wij hoe coronacomplotten zich het afgelopen half jaar online verspreidden. Wie waren de patient zero’s van deze infodemie? En wie zijn op dit moment de superspreaders? Wij analyseerden dertigduizend Instagram-accounts om te zien hoe obscure spirituele accounts aan het begin van de crisis complotten begonnen te verspreiden in Nederland, die later door influencers werden omarmd en gepromoot. Ook onderzochten we het Twitter-debat om te zien hoe de vermeende relatie tussen corona en 5G zich vanuit Vlaanderen en conservatief-nationalistisch Nederland naar de rest van Twitter verspreidde.

De Nederlandse infodemie begint op 22 januari. Corona is dan gevoelsmatig nog mijlenver weg en minister Bruno Bruins verstuurt zijn eerste Kamerbrief over het virus. Een beknopt, feitelijk en kalm briefje – achteraf bezien veel te kalm – maar op sociale media is de rust op dat moment ver te zoeken. De Vlaamse huisarts Kris Van Kerckhoven heeft een interview gegeven aan de krant Het Laatste Nieuws, waarin hij een verband legt tussen 5G en het coronavirus. ‘Ik heb er geen factcheck op gedaan’, zegt de arts, ‘maar het is mogelijk een link met de actualiteit.’

Het artikel verdwijnt na een dag van de nieuwssite, omdat het volgens de hoofdredacteur niet aan de kwaliteitseisen voldoet. Het kwaad is dan al geschied; 5G-critici zien bevestigd dat media gecensureerd worden. Intussen heeft het artikel zich dan al over de grens naar ons land verplaatst, naar de Twitter-sfeer waarin vooral complotdenkers zich bevinden. Daar blijft het onder de radar rondzingen, al wordt het langzaam omarmd door conservatief-nationalistische Nederlanders. Pas wanneer het coronavirus echt losbreekt in Noord-Italië neemt de belangstelling voor 5G en corona exponentieel toe.

Zodra Nederland en Vlaanderen in lockdown gaan en mensen thuis komen te zitten, vertoont de verspreiding van complottweets dezelfde groeicurve als het aantal besmettingen in Nederland. Maar waar het gewone virus iedereen kan raken, lijken bepaalde groepen extra vatbaar voor de infodemie. Complotten raken aanvankelijk vooral in zwang onder rechtse twitteraars, al reizen ze vanuit daar in de maanden maart en april naar alle uithoeken van Twitter.

Ook in de Twitter-sferen die ‘mainstream’ en ‘links-progressief’ genoemd kunnen worden heeft de complottheorie voet aan de grond gekregen: een kwart van hun berichten over 5G en corona bestaat uit complottweets, al bevindt zich hier ook een grote groep die probeert de alternatieve theorieën te weerleggen – of belachelijk te maken. Inmiddels is de impact van de complotten dan ook offline voelbaar: tussen begin april en eind mei worden 28 zendmasten in brand gestoken, in dezelfde periode begint actiegroep Viruswaanzin demonstraties te organiseren. De acties duren nog steeds voort, afgelopen week stond een Gelderse zendmast voor de derde keer in de fik en vonden op verschillende plekken in het land demonstraties plaats.

De klassieke mediavraag ‘vormt de mens het medium of het medium de mens?’ is onmogelijk te beantwoorden, want het is allebei waar. In ieder geval kent elk medium een duidelijke eigen demografie en daarmee een te onderscheiden groep complotdenkers. Waar Twitter wordt gedomineerd door conservatief-nationalistische heren die doorgaans oreren over MH17-doofpotten en omvolkingstheorieën, lijkt Instagram gereserveerd te zijn voor complotdenkers die hun tegenpool lijken. Ze zijn vaker vrouw, houden zich bezig met spiritualiteit, natuur, een plasticvrije wereld en Black Lives Matter.

Waar Twitter als medium de vorm aanneemt van een schoolplein – iedereen is er zichtbaar en je kunt er boven gaan hangen om verschillende groepen te onderscheiden – zijn sociale media als Instagram onoverzichtelijk. Het is minder een netwerk, in plaats daarvan zijn er individuen, influencers. Om te onderzoeken hoe complotten zich hier verspreiden hebben we de 470 Nederlandse accounts met de meeste volgers bestudeerd en vooral gekeken naar wie zij volgen. Alleen de accounts die door ten minste twee van deze influencers worden gevolgd hebben we geselecteerd, om zo tot een lijst te komen van dertigduizend gebruikers van het Nederlandse Instagram.

Door te analyseren welke accounts het Instagram-algoritme aanbeveelt, ontstaan er net zoals op Twitter ook groepen. Met als essentieel verschil dat hier geen politiek-ideologische groepen opduiken, de scheidslijnen worden op Instagram bepaald door lifestyle. Zo is er een duidelijke sfeer van rappers, deejays, sporters, ‘beauty-accounts’ en modellen, een groep van Nederlandse vloggers en een groep van spirituele accounts. De complotaccounts bevinden zich overal en kunnen net zo goed naast een rapper als naast een modeblogger opduiken, al is er een sterke verwantschap met de spirituele accounts.

Elk stipje is een Instagram-account. Hun positie in de visualisatie is gebaseerd op het aanbevelingsalgoritme van Instagram. Dat geef inzicht in hoe de verschillende accounts verwant zijn aan elkaar.

Legenda bij Instagram-netwerk

Elk stipje is een Instagram-account. Hun positie in de visualisatie is gebaseerd op het aanbevelingsalgoritme van Instagram. Dat geef inzicht in hoe de verschillende accounts verwant zijn aan elkaar.

‘De kruidenvrouwtjes van Instagram’, noemde Loes Reijmer ze al eens in haar column in de Volkskrant. ‘In dit poederroze, met krulletters betegelde universum dat overloopt van de self-love en self-care, maar waar desalniettemin altijd genoeg liefde over is voor nieuwe manen, kristallen en havermelk, lijkt het goed toeven.’ Het wemelt er van de coaches. Een van hen is Nadja van Osch, die wanneer we haar ontmoeten bij een Van der Valk-restaurant in Breukelen eerst nog een andere vrouw innig knuffelt. ‘Zij is mijn business-coach’, zegt Van Osch. ‘Ja ik weet het: zij coacht mij, ik coach weer andere coaches.’ Ze lacht hard.

Eenmaal gezeten steekt ze meteen van wal. Over hoe ze dit voorjaar net als de rest van Nederland geschrokken in lockdown ging en luisterde naar de wekelijkse persconferenties. Maar al snel sloeg haar angst voor het virus om in wantrouwen, dat begon te groeien door de mededeling dat de wereld pas weer normaal zou worden als er een vaccin tegen het coronavirus is. Al sinds haar eerste zwangerschap, vier jaar geleden, houden vaccinaties Van Osch bezig. Ze belandde naar eigen zeggen in ‘een rabbit hole van informatie’ en raakte overtuigd. ‘Ik ga nog liever de gevangenis in dan dat ik mijn kinderen laat vaccineren.’

Het viel Van Osch op dat er niemand inging tegen het idee dat een vaccin de enige uitweg is. Op Instagram zag ze internationale influencers, zoals de antivaccinatie-activiste Taylor Winterstein uit Samoa, zich al uitspreken. ‘Maar in Nederland kon ik niemand vinden.’ Daar kwam nog eens bij dat filmpjes van mensen die ze volgde verwijderd werden. ‘Dat is censuur en vind ik echt niet kunnen. Toen dacht ik: als niemand iets zegt en de media het ook niet doen, dan doe ik het maar.’ Ze begon posts te delen over 5G, Bill Gates en verplichte vaccinaties. Een grote stap, want de afgelopen jaren had ze nog nooit iets van haar antivaccinatiereis gedeeld. Haar Instagram-account is onderdeel van haar coachingsbedrijf, dat wilde ze geen schade toebrengen.

‘Eerst kreeg ik heel erg getriggerde mensen over mij heen. “Ga je schamen!” en “dat mag je niet zeggen!” Zij waren heel erg boos.’ Ze verloor drieduizend volgers maar kreeg er al snel vijfduizend volgers voor terug die juist geïnteresseerd waren in haar alternatieve coronavisies. Ook kwamen er direct instemmende privéberichten binnen van andere influencers uit dezelfde hoek, die Van Osch aanmoedigde om ‘ook in hun waarheid te gaan staan’. Even later spraken zij zich ook uit.

Complotdenken is van alle tijden maar verschijnt in verschillende vormen. Als de infodemie iets heeft gedaan is het een nieuwe groep samenzweerders blootleggen die jonger, hipper en vrouwelijker is dan de reeds bekende club van mensen die op zolderkamers de 9/11-aanslagen of de MH17-ramp proberen te verklaren. In hun boek A Lot of People Are Saying maken Harvard-politicologen Russell Muirhead en Nancy L. Rosenblum een onderscheid tussen klassiek en nieuw complotdenken. De eerste variant neemt veelal de vorm aan van eenzaam detectivewerk waarbij mensen eindeloos dossiers doorakkeren om vervolgens alles te bevragen wat ze daarin tegenkomen. Die berg research wordt in elkaar geweven tot een spannend narratief met een duidelijke scheiding tussen goed en kwaad. ‘Klassiek complotdenken is complotdenken mét theorie.’

De nieuwe complotdenker doet niet aan theorie, sterker nog: de waarheid doet er nauwelijks toe. ‘Niemand kan de waarheid weten’, zegt Van Osch herhaaldelijk. Waar traditioneel complotdenken taai van aard is en veelal een zoektocht naar verklaringen, is het nieuwe complotdenken vooral een manier om emotie te ventileren. En waar de klassieke complotdenker de ene theorie door de andere verklaring wil vervangen, is het voor de nieuwe complotdenker voldoende om ‘alleen maar vragen te stellen’.

De ouderwetse complotdenker gebruikte het internet als een schatkamer om aanknopingspunten en nieuwe connecties te ontdekken – nieuwe brokjes voor een zelfbedacht narratief om een gebeurtenis in de offline wereld te verklaren. De klassieke complotdenker haalt zijn genoegdoening uit nieuw ontdekte feiten, terwijl de nieuwe variant genoeg heeft aan bevestiging van anderen in de vorm van likes en retweets: ‘a lot of people are saying’. ‘Dit is de zuurstof die het nieuwe complot draaiende houdt, in veel gevallen is dat ook het enige doel.’

Vanwege de vaagheid van ‘a lot of people are saying’ is het een zichzelf snel uitbreidend universum. ‘Het nieuwe complotdenken stapelt bewering op bewering maar zonder verklaringen, al heeft het vaak wel de schijn daarvan doordat er zinnetjes worden gebruikt als connecting the dots en identifying patterns’, schrijven de professoren. ‘Uitspraken zoals “ik stel alleen maar vragen” ontslaan betrokkenen van elk eigenaarschap.’ In andere woorden: voor iemand met een vrolijk en kleurrijk Instagram-account is het de manier om zonder veel moeite de rebel uit te hangen. Je hoeft je niet werkelijk te verdiepen.

Hoe doen traditionele media verslag van een onzichtbare wereld die niet gegrond is in feiten? Lange tijd is de hoop gevestigd op factchecken met het idee dat een herstel van feiten vanzelf mensen zou overreden. Het internationale persagentschap Reuters heeft er begin dit jaar een speciale afdeling voor ingericht, waar aan het begin van de coronacrisis een opmerkelijk filmpje binnenkwam. Een man met een gele veiligheidshelm en een fluorescerend hesje houdt een donkerblauw computeronderdeel omhoog. De camera zoomt in op de linkerbovenhoek, waar vijf tekens duidelijk te lezen zijn: COV-19. ‘Ik ben geen complotdenker’, bezweert de man. ‘Maar waarom stoppen ze dit soort schakelingen in 5G-torens?’

Hazel Baker, hoofd van het factcheckteam, dacht in eerste instantie dat zij naar een grap keek. Van Facebook krijgt haar team filmpjes doorgestuurd die rondgaan op sociale media om op feitelijkheid te controleren. Zodra Reuters het oordeel velt dat iets nepnieuws is, plaatst het sociale medium er een waarschuwend label bij en duwt het algoritme de filmpjes naar de marge. Om te ontkrachten dat het blauwe computeronderdeel in zendmasten zit, besluiten Baker en haar collega’s om een televisiekastje te demonteren, om te laten zien waar het echt vandaan komt. ‘Het was een leuk verhaal om te maken, maar het blijft een balanceer-act’.

Bij elk onderwerp twijfelen ze, moeten we hier echt mee aan de slag? Hoe groot is het risico van amplificatie, het onbedoeld juist verder verspreiden van het nepnieuws? Op dit moment komen ze in actie als ze verwachten dat een video viraal gaat en een reëel gezondheidsrisico veroorzaakt. ‘Metalen strip in mondkapjes is geen 5G-antenne’, is de titel van een andere recente factcheck van Reuters. Ook de opkomst van theorieën rondom QAnon baart Baker zorgen. Met de theorie – die van alle realiteit losgezongen is en betoogt dat er een geheime elite van duivelsaanbiddende pedofielen samenzweert tegen president Trump – associëren enkele Republikeinse politici zich inmiddels openlijk. Een jaar geleden had ze niet verwacht dat ze zich nu serieus met zulke samenzweringen bezig zou houden, zegt Baker, maar er is iets aan het verschuiven. ‘5G was een marginale theorie, maar is sinds het coronavirus mainstream geworden. Uit zichzelf, via sociale media, dat komt niet door onze factchecks.’

Net als Reuters worstelen ook Nederlandse media met hoe ze verslag doen. ‘Ik geloof niet echt in factcheckrubrieken’, zegt nos-hoofdredacteur Marcel Gelauff in zijn ruime kantoor in Hilversum. ‘Het is heel ingewikkeld om de “ultieme waarheid” vast te stellen zonder te belanden in een ideologisch debat. Zeker in deze tijd waarin mensen eigen waarheden hebben is dat al snel glad ijs.’ Zijn baan is er de afgelopen jaren niet makkelijker op geworden. Toen hij negen jaar geleden begon als hoofdredacteur van de nos had zijn voorganger een notitie achtergelaten met de titel ‘De staat en de straat verbinden’. ‘Zolang speelt deze vraag al’, zegt Gelauff. Hij zucht diep. ‘Hoe we dat blijven doen in een samenleving waar steeds meer wantrouwen leeft is de allermoeilijkste vraag.’

Zijn nieuwsredactie, de grootste van Nederland, is in feite van iedereen en moet er voor iedereen zijn. Althans, zo zien ze dat zelf. Tijdens de coronacrisis werd de jarenlange worsteling met die taak expliciet. In de eerste weken had de nos de handen vol aan crisisverslaggeving, vertelt Gelauff. Verslaan wat er overal in de wereld gebeurde, persconferenties uitzenden, de inkomende cijfers uitpluizen: er was weinig tijd en ruimte om een stap achteruit te zetten of een ander geluid te laten horen. ‘Achteraf gezien had ik kritische geluiden zoals over binnen-buiten, aerosolen en afstand liever eerder willen hebben.’ Toen die ruimte wel ontstond, stelde dat de nieuwsredactie pas echt voor een ingewikkelde vraag: aan wie geef ik de vloer? ‘Dat is heel moeilijk. Je komt toch snel uit bij de mensen die het beleid bepalen: het rivm en de politiek.’ Het komt de nos steevast te staan op beschuldigingen van staatspropaganda; nog een van de vriendelijkere van alle verwijten die de omroep dagelijks over zich heen krijgt.

‘Je wil geen podium geven aan iedereen met een gek idee’, zegt ook Nijenhuis. ‘Wij zijn net als de nos een megafoon. Als er iets gebeurt op Twitter en het gaat viraal daar, dan hebben misschien een paar honderd of misschien een paar duizend mensen het gezien. Als wij het op onze website zetten gaat het naar honderdduizenden en misschien wel miljoenen mensen. Kun je de deskundigen van het rivm tegenover iemand zetten die zomaar wat roept? Dat valse evenwicht is de valkuil van de journalistiek, zeker in tijden waarin iedereen een eigen online podium heeft.’

En toen kwam Doutzen Kroes. Zij had met 6,5 miljoen volgers geen ouderwetse megafoon nodig en slingerde deze zomer haar ‘vragen’ op Instagram. ‘Ik ben lange tijd stil geweest en heb geprobeerd het allemaal te begrijpen en dat kan ik niet! Er zijn zoveel vragen. En met vragen begon het voor mij’, schrijft ze in een bericht onder een plaatje waarop alleen vraagtekens zijn afgebeeld. ‘Willen zij wel dat wij gezond zijn?’ ‘Willen ze dat wij verenigd of verdeeld zijn?’ ‘Hebben ze wel het goede met ons voor?’

Wie ‘zij’ zijn beantwoordt ze ook: ‘Met “zij” bedoel ik de media, de farmaceutische industrie, onze overheden en de grote bedrijven met andere belangen dan wijzelf.’ In de slotparagraaf echoot ze wat Muirhead en Rosenblum beschrijven als het nieuwe complotdenken: er wordt geen heldere richting aangegeven maar een hoop suggestie opgeworpen. ‘Stel je eigen vragen, volg het geld en connect the dots!’ schrijft Kroes. ‘Denk logisch na, volg je hart en instinct. Uiteindelijk is dat de kracht die wij allemaal hebben, het zal ons verbinden maar we moeten wakker worden om dat te laten gebeuren.’

Voor instagrammers als Van Osch en een groepje andere coaches en influencers was dit een belangrijk moment. ‘Ik was er heel erg blij mee’, zegt Van Osch. ‘Ik wil zelf niet “het covid-meisje” zijn. Maar hoe meer mensen zich uitspreken, hoe meer mensen denken: oké, misschien zit er een kern van waarheid in.’ Wat de Vlaamse huisarts was geweest voor de Twitter-infodemie werd Doutzen Kroes voor Instagram. Eén superspreader kan volstaan om een lawine van complotten te laten voortdenderen.

Maar hoe kwam Kroes aan haar wantrouwen? Waar werd zij zelf besmet? Uit onze datavisualisatie blijkt dat er een korte lijn bestaat van het supermodel naar de online sfeer van spirituele complotdenkers. Eén account valt daarbij in het bijzonder op: dat van Tessa Koop, beter bekend als ‘Cosmic Woman’. Zij schrijft al begin februari op haar blog over wat ze zoal in de sterren heeft gelezen: ‘Ik heb het gevoel dat het virus opzettelijk is verspreid om angst te zaaien, mensen af te leiden en zo verder te kunnen gaan met andere activiteiten, die dan minder door het nieuws zullen worden opgemerkt.’ Ze legt relaties tussen 5G-netwerken en het virus en toont in haar stories vaak De Andere Krant, een blad vol complotten. Hoewel Koop amper zesduizend volgers heeft wordt ze gevolgd door Van Osch, Lange Frans en dus ook Doutzen Kroes, samen goed voor een miljoenenpubliek.

Het Instagram-algoritme versterkt dat. Uit een analyse van accounts zoals Cosmic Woman en dat van Nadja van Osch blijkt dat als je deze spirituele accounts gaat volgen je snel het advies krijgt om ook Viruswaanzin, complotblaadje De Andere Krant of Lange Frans te volgen. Niet ver daarachter volgt de aanbeveling om coronasceptische Kamerleden zoals Thierry Baudet en Wybren van Haga te volgen.

Vlak nadat Kroes haar post vol vraagtekens verspreidde, schreef Koop op haar eigen Instagram-account: ‘Trots op Doutzen, die ook openlijk overal haar vraagtekens bij durft te zetten en mensen aanspoort hun eigen research te doen. Power to People! Let us use this power, Let us UNITE!’ Kroes reageert daarop met: ‘Lieve Tessa, jij bent een enorme inspiratie geweest! Je boek heeft mijn ogen geopend en mij het zetje gegeven.’ In de tijd die volgt zal het model het autobiografische boek van Koop, dat ook Cosmic Woman heet, promoten op haar account.

Zelf werkte Koop jarenlang als journalist. ‘Haar zoektocht naar wie we zijn inspireerde haar tot de ontwikkeling van een kosmisch bewustzijn’, schrijft ze zelf op haar website. Ze verdient haar geld met trainingen en de verkoop van haar boek en sprak vorig jaar nog ‘drie dagen in overvolle yurts’ op het festival van het spirituele weekblad Happinez. ‘In The Now Age vieren we de comeback van onze intuïtie, denken we in energie en overstijgen we tegenstellingen.’

Volgens Van Osch, Cosmic Woman, Doutzen Kroes, Lange Frans, Willie Wartaal en een groeiende groep invloedrijke artiesten en influencers jagen traditionele media angst aan. Dat valt samen met de stelling van actiegroep Viruswaarheid (voorheen Viruswaanzin) dat de overheid er belang bij heeft dat mensen bang zijn. Het is koren op de molen van spirituele coaches, die zich al voor de coronacrisis met niets anders bezighielden dan angst ombuigen in positiviteit. Ook voor corona verzamelden zich op Instagram al zingevingsgoeroe’s, die met warm gekleurde foto’s en catchy citaten inspiratie probeerden te bieden aan wie het even niet zag zitten.

De behoefte aan houvast en hoop is het afgelopen half jaar, in een hoogst onzekere wereld, veel groter geworden. Op Instagram is een mix ontstaan van spirituele hulp die troost biedt en complottheorieën die een verklaring bieden voor wat anders de angstaanjagende willekeur van een onbegrijpelijke, steeds sneller veranderende wereld is. Complotdenken is troostrijk op een manier zoals religie dat ook kan zijn. Het doet niet aan complexiteit, aan modderigheid, inconsistentie of tegenstrijdigheden. Het zet tegenover de angst die mensen kunnen hebben – zeker in pandemische tijden – een sluitend verhaal van goed en kwaad, van duidelijkheid, en doet daarmee een belangrijke belofte: dat je de wereld wél kunt begrijpen, dat er helemaal niet ‘vijftig procent’ van de kennis is, dat je niet bang hoeft te zijn.

Ons onderzoek laat een sterk verband zien tussen spiritualiteit en complotdenken op Instagram. Influencers die complotaccounts volgen, volgen vrijwel altijd ook spirituele accounts. Van de 470 grootste influencers waarmee ons data-onderzoek begon, volgt een derde een spiritueel account. Maar bij de influencers die uitgesproken complotaccounts volgen ligt dat percentage veel hoger en is twee derde ook geïnteresseerd in spirituele accounts. Daarnaast is er een opvallende overlap in het woord- en hashtaggebruik.

Als we de meest gebruikte hashtags van spirituele accounts en complotaccounts op een rij zetten, wordt zichtbaar hoe de twee werelden geruisloos in elkaar overlopen. Termen als ‘awakening’, ‘spiritualawakening’, ‘enlightment’ en ‘consciousness’ worden door spirituele accounts gebruikt, maar lijken veel op het vocabulaire van complotdenkers: ‘inspiration’, ‘higherconsciousness’, ‘compassion’ en ‘wakeup’. In deze woordenbrij bevinden zich de termen ‘Covid19’, ‘coronavirus’ en ‘savethechildren’ – dat laatste gaat over een vermeend pedofielencomplot dat op dit moment in zwang is onder complotdenkers wereldwijd.

Behalve in woord gebruiken spirituele accounts en complotaccounts ook dezelfde beeldtaal, zo blijkt wanneer we profielafbeeldingen naast elkaar zetten. Ze gebruiken vaak de kleur paars en er zijn veel ogen en handen, die iets kwetsbaars moeten beschermen of afschermen. De complotaccounts zijn wellicht wat grimmiger en de spirituele accounts iets hoopvoller, maar beide verwijzen naar een wereld die je niet direct kunt zien, waar hogere machten aan het werk zijn en waar meer is tussen hemel en aarde.

‘Ik geloof dat sociale media steeds meer “het nieuws” worden’, zegt Van Osch. Hoewel het zo ver nog lang niet is en nieuwswebsites zoals die van de nos en het AD nog altijd een groot bereik hebben, baart het hoofdredacteur Hans Nijenhuis wel zorgen. ‘Vroeger hadden wij het monopolie van de drukpers. Alleen grote ondernemingen konden informatie verspreiden. Toen waren er ook complottheorieën, maar je kreeg ze niet verspreid. Nu kan dat wel én ze zien er hetzelfde uit als gecontroleerd nieuws.’

Een website van een krant waar tweehonderd journalisten voor schrijven of de website van The New York Times, waar duizend mensen aan werken, kan voor een achteloze mediagebruiker dezelfde autoriteit uitstralen als iemand met een blog of een Instagram-account. ‘Voor vooral jonge mensen is het steeds normaler om een influencer te volgen en om die persoon dezelfde autoriteit toe te kennen als een volledige redactie.’

‘Als ik twaalf jaar geleden deze podcast had gemaakt, was ik regelrecht voor gek verklaard en had ik duizend kijkers gehad’, zegt Lange Frans in zijn podcast. De rapper van wie het publiek sinds een aantal grote hits als Het land van… en Zinloos al vele jaren niets meer had gehoord, ontpopte zich tijdens de pandemie tot een complotdenker met een zeer donker randje. Hij nam een liedje op en ontvangt in zijn podcast complotdenkers van de oude stempel, maar hij is ook populair onder de groep van Instagram-influencers. Zo ontving hij ook Janet Ossebaard, wier documentaires zijn geband van YouTube, maar die via de rapper weer een publiek vindt. ‘Het [internet] heeft zich tegen hen gekeerd, dat vind ik zoiets moois’, zegt Ossebaard. ‘Het is totaal uit de klauwen gegroeid, ze kunnen het niet meer beheersen. De social media zeker, maar internet in het algemeen.’

‘Wij zijn het nieuwe nieuws’, roept Lange Frans.

Voor Lange Frans is dat waarschijnlijk ook lucratief. Hij behoort tot de mensen die inmiddels conspiracy-entrepreneur zijn geworden. In navolging van de Amerikaanse Alex Jones, die een imperium om zijn complotwebsite heen bouwde, verkoopt Lange Frans petjes voor vijftig euro met zijn initialen erop. Andere populaire complotdenkers hebben vergelijkbare handelswaar. Tessa Koop heeft inmiddels de derde druk van haar boek uitverkocht en Nadja van Osch zit helemaal volgeboekt. De gevallen televisiepresentator Robert Jensen, die op YouTube honderdduizenden mensen complotten voorschotelt, verkoopt in zijn webshop witte T-shirts (27,95) met daarop ‘media = virus’, die bij elke demonstratie te zien zijn.

De Instagram-accounts van deze ondernemers maakten tijdens de coronacrisis een spectaculaire groei door. De meesten zagen hun aantal likes verdubbelen of zelfs verviervoudigen, blijkt uit ons onderzoek. In het geval van Lange Frans wist hij ook de aandacht te trekken van gevestigde media toen hij in zijn podcast samen met Ossebaard speculeerde over een moordaanslag op Mark Rutte. Een aanslag die Ossebaard zelf trouwens niet wilde plegen omdat ze ‘haar karma schoon wil houden’.

In hun boek A Lot of People Are Saying waarschuwen de professoren voor een van de onderscheidende gevaren van het nieuwe complotdenken: als nieuwe complotdenkers geen bewijs verlangen en puur op emotionele overtuiging hun complotten propageren los van alles wat objectief waarneembaar is, dan is er geen gesprek meer mogelijk. ‘Het creëert een diepe polarisatie over wat het betekent om iets te weten – een kloof die onoverbrugbaarder is dan ideologische polarisatie. Het wordt onmogelijk om te overtuigen, compromissen te sluiten en zelfs om het oneens te zijn.’ Dit raakt aan de basis van wat een democratie is, aan een gedeeld idee van wat waarheid is en de basisassumptie dat je elkaar in ieder geval vertrouwt, zelfs als je het oneens bent. Het Nieuwe Complotdenken daarentegen wijst vijanden aan en bombardeert mensen tot onbetrouwbaar.

Daarmee vinden complotdenkers opmerkelijke bondgenoten. In Amerika zetelt zo’n bondgenoot in het Witte Huis en in Berlijn marcheerden vorige week semi-spirituele antivaxxers samen met extreem-rechts. In Nederland bevinden de politieke bondgenoten van complotdenkers die de aanval op de waarheid hebben ingezet zich aan de flanken. Samen beuken zij in op instituten en de gevestigde media.

Voor Marcel Gelauff was deze zomer de maat vol. De altijd diplomatieke hoofdredacteur spreekt zich doorgaans liever niet uit, maar sprak bij praatprogramma Op1 tot verrassing van velen plots over hoe zijn journalisten soms verslag doen van demonstraties in Den Haag. Ze worden bespuugd, auto’s ondergepist en apparatuur vernietigd. Steeds vaker gaan ze zwaar beveiligd op pad. ‘Die groepen zijn klein maar de sfeer die daaromheen hangt is veel breder’, zei Gelauff. ‘Een deel van de politiek voedt dit, ze werken mee aan het vijandbeeld. In Nederland zie je de pvv en Forum voor Democratie dit doen, zij voeden het wantrouwen richting de journalistiek. Door uit te spreken dat wij niet betrouwbaar zijn, dat wij een agenda hebben. Wat onzin is.’

Hij ziet al jaren iets veranderen. Net zoals het AD rouwkaarten ontvangt en woedende menigtes op de stoep heeft staan, zo trekken er steeds vaker mensen naar het grote nos-gebouw in Hilversum. ‘Politici zijn daar niet verantwoordelijk voor, maar ze zouden ons wel moeten steunen. In plaats daarvan voeden ze het sentiment.’ Nog niet zolang geleden stonden de mensen van Viruswaanzin en de aanverwante groep Nederland in Opstand op de deuren en ramen te slaan. ‘Ik vrees er soms voor dat wij een soort tweede Malieveld worden.’

Als we Gelauff vragen naar hoe hij zijn instituut de komende jaren door dit mijnenveld gaat navigeren, zucht hij opnieuw. ‘Als wij over vijf jaar nog net zo groot zijn of zelfs iets minder bereik hebben, dan hebben we het denk ik al heel goed gedaan. Maar als ik over tien jaar gepensioneerd thuis zit en de nos is gehalveerd, dan maak ik me diepe zorgen. Niet om de nos, maar om waar we als samenleving zijn.’

Voor dit stuk heeft data-onderzoeker Joris Veerbeek van de Utrecht Data School (Universiteit Utrecht) onderzoek gedaan naar complottheorieën op Twitter en Instagram. Hieronder is een uitgebreide verantwoording van dit onderzoek te vinden

Verantwoording

Verantwoording bij het onderzoek naar de verspreiding van coronacomplotten op sociale media

Joris Veerbeek 16 september 2020